Çikago uniwersitetiniň geologiýa ylymlary bölüminiň professory Tiffani Şaw
Günorta ýarym şar gaty tolgundyryjy ýer.Dürli giňişlikdäki şemallar “kyrk dereje gygyrmak”, “gaharly elli dereje” we “altmyş dereje gygyrmak” hökmünde häsiýetlendirilýär.Tolkunlar 78 fut (24 metr) ýetýär.
Hemmämiziň bilşimiz ýaly, demirgazyk ýarym şarda hiç zat günorta ýarym şarda güýçli tupan, ýel we tolkunlara gabat gelip bilmez.Näme üçin?
Milli Ylymlar akademiýasynyň “Proencingings” neşirinde çap edilen täze gözlegde, kärdeşlerim we men näme üçin tupanlaryň günorta ýarym şarda demirgazykdan has köp ýaýrandygyny açýarys.
Gözegçiliklerden, teoriýadan we howanyň modellerinden birnäçe subutnamany birleşdirip, netijelerimiz global ummanyň “konweýer guşaklarynyň” we demirgazyk ýarym şarda uly daglaryň esasy roluny görkezýär.
Şeýle hem, wagtyň geçmegi bilen günorta ýarym şarda tupanlaryň has güýçlenendigini, demirgazyk ýarym şarda bolsa güýçli bolmandygyny görkezýäris.Bu, global ýylylygyň klimat modellerine laýyk gelýär.
Bu üýtgeşmeler möhümdir, sebäbi güýçli tupanlaryň aşa ýel, temperatura we ýagyş ýaly has güýçli täsirlere sebäp bolup biljekdigini bilýäris.
Uzak wagtlap Eartherdäki howa gözegçilikleriniň köpüsi gury ýerden geçirildi.Bu alymlara demirgazyk ýarym şarda tupanyň aýdyň suratyny berdi.Şeýle-de bolsa, ýeriň takmynan 20 göterimini öz içine alýan Günorta isarym Şarda, 1970-nji ýyllaryň ahyrynda hemra gözegçilikleri elýeterli bolýança, tupan barada takyk maglumat alyp bilmedik.
Sputnik eýýamynyň başyndan bäri onýyllyklaryň dowamynda geçirilen synlardan başlap, günorta ýarym şarda tupanlaryň demirgazyk ýarym şarda bolşy ýaly 24 göterim güýçlidigini bilýäris.
Günorta kartada (ýokarda), Demirgazyk ýarym şarda (ortada) we 1980-nji ýyldan 2018-nji ýyla çenli aralykdaky tapawudy görkezýän aşaky kartada görkezilýär. (Günorta polýusyň bardygyny belläň birinji we soňky kartalaryň arasyndaky deňeşdirmäniň ýokarsy.)
Kartada Günorta ýarym şarda Günorta ummanda tupanlaryň yzygiderli ýokary intensiwligi we Demirgazyk isarym Şarda Pacificuwaş we Atlantik Okeanlarynda (mämişi reňkde) konsentrasiýasy görkezilýär.Tapawut kartasy, tupanlaryň Günorta ýarym şarda Demirgazyk ýarym şarda (mämişi kölegeli) köp giňişlikde has güýçlidigini görkezýär.
Dürli teoriýalar bar bolsa-da, iki ýarym şaryň arasyndaky tupanlaryň tapawudy barada hiç kim anyk düşündiriş bermeýär.
Sebäplerini tapmak kyn iş ýaly bolup görünýär.Atmosfera ýaly müňlerçe kilometre barabar çylşyrymly ulgama nädip düşünmeli?Eartheri bankanyň içine salyp, öwrenip bilmeris.Şeýle-de bolsa, howanyň fizikasyny öwrenýän alymlaryň hut şu işi edýär.Fizikanyň kanunlaryny ulanýarys we Eartheriň atmosferasyna we howasyna düşünmek üçin ulanýarys.
Bu çemeleşmäniň iň meşhur mysaly, "global ýylylygyň ygtybarly çaklamasy üçin" 2021-nji ýylda fizika boýunça Nobel baýragyny alan doktor Şuro Manabeniň ilkinji işidir.Onuň çaklamalary, iň ýönekeý bir ölçegli temperatura modellerinden başlap, doly hukukly üç ölçegli modellere çenli'seriň howasynyň fiziki modellerine esaslanýar.Dürli fiziki çylşyrymlylygyň modelleri arkaly howanyň atmosferadaky kömürturşy gazynyň ýokarlanmagyna edýän täsirini öwrenýär we esasy fiziki hadysalardan ýüze çykýan signallara gözegçilik edýär.
Günorta ýarym şarda has köp tupana düşünmek üçin birnäçe subutnamalary, şol sanda fizika esasly klimat modellerinden maglumatlary ýygnadyk.Birinji ädimde, energiýanyň Earther ýüzüne nähili paýlanýandygy baradaky synlary öwrenýäris.
Earther bir sfera bolansoň, onuň üstü Gün radiasiýasyny deň derejede kabul edýär.Energiýanyň köp bölegi gün şöhleleriniň ýer ýüzüne has göni urýan ýerinde ekwatorda kabul edilýär we sorulýar.Munuň tersine, dik burçlara urýan polýuslar az energiýa alýarlar.
Onýyllyklaryň dowamynda geçirilen gözlegler tupanyň güýjüniň energiýa tapawudyndan gelip çykýandygyny görkezdi.Aslynda, bu tapawutda saklanýan “statik” energiýany hereketiň “kinetiki” energiýasyna öwürýärler.Bu geçiş “baroklin durnuksyzlygy” diýlip atlandyrylýan proses arkaly bolup geçýär.
Bu pikir, gün şöhlesiniň Günorta ýarym şarda köp sanly tupany düşündirip bilmejekdigini görkezýär, sebäbi iki ýarym şar hem gün şöhlesini alýar.Muňa derek, synlaýyş seljerişimiz, günorta bilen demirgazyk arasyndaky tupan intensiwliginiň tapawudynyň iki dürli faktor sebäpli bolup biljekdigini görkezýär.
Birinjiden, köplenç “konweýer kemeri” diýlip atlandyrylýan umman energiýasynyň daşalmagy.Suw Demirgazyk polýusyň golaýynda çümýär, ummanyň düýbüne akýar, Antarktidanyň töweregine çykýar we özi bilen energiýa alyp, ekwatoryň demirgazygynda akýar.Ahyrky netije, Antarktidadan Demirgazyk polýusa energiýanyň geçirilmegi.Bu, ekwator bilen Günorta ýarym şarda polýuslaryň arasynda Demirgazyk ýarym şarda garanyňda has uly energiýa kontrastyny ​​döredýär, netijede Günorta ýarym şarda has güýçli tupan bolýar.
Ikinji faktor, demirgazyk ýarym şarda uly daglar, Manabeniň ozalky işleriniň belleýşi ýaly tupanlary azaldar.Uly dag gerişleriniň üstündäki howa akymlary tupan üçin bar bolan energiýanyň mukdaryny azaldýan kesgitli belentlikleri we peslikleri döredýär.
Muňa garamazdan, diňe gözegçilik edilýän maglumatlaryň derňewi bu sebäpleri tassyklap bilmeýär, sebäbi bir wagtyň özünde gaty köp faktor işleýär we täsir edýär.Şeýle hem, olaryň ähmiýetini barlamak üçin aýry-aýry sebäpleri aýyryp bilmeris.
Munuň üçin dürli faktorlar aýrylanda tupanlaryň üýtgemegini öwrenmek üçin howa modellerini ulanmalydyrys.
Simulýasiýa arkaly ýeriň daglaryny tekizlänimizde, ýarym şarlaryň arasyndaky tupan intensiwliginiň tapawudy iki esse azaldy.Okeanyň konweýer kemerini aýyranymyzda, tupan tapawudynyň beýleki ýarysy ýitdi.Şeýlelik bilen, ilkinji gezek günorta ýarym şarda tupanlar barada anyk düşündiriş açýarys.
Tupanlar aşa ýel, temperatura we ýagyş ýaly agyr sosial täsirler bilen baglanyşykly bolansoň, geljekdäki tupanlaryň has güýçli ýa-da gowşak boljakdygyna jogap bermeli möhüm soragymyz.
Carbon Brief-den ähli möhüm makalalaryň we kagyzlaryň gysgaça mazmunyny e-poçta bilen alyň.Habar býulletenimiz hakda has giňişleýin maglumaty şu ýerden öwreniň.
Carbon Brief-den ähli möhüm makalalaryň we kagyzlaryň gysgaça mazmunyny e-poçta bilen alyň.Habar býulletenimiz hakda has giňişleýin maglumaty şu ýerden öwreniň.
Jemgyýetleri howanyň üýtgemeginiň täsirlerine garşy durmak üçin taýýarlamakda esasy gural, howanyň modellerine esaslanýan çaklamalary bermekdir.Täze gözleg, orta günorta ýarym şar tupanlarynyň asyryň ahyryna çenli has güýçlenjekdigini görkezýär.
Munuň tersine, Demirgazyk ýarym şarda tupanlaryň ortaça ýyllyk intensiwliginiň üýtgemegi ortaça bolar diýlip çaklanylýar.Munuň bir sebäbi, tupanlary güýçlendirýän tropiki ýerlerde ýylylygyň we olary gowşadýan Arktikada çalt gyzmagyň arasyndaky möwsümleýin täsirler bilen baglanyşykly.
Şeýle-de bolsa, bu ýerdäki we häzirki wagtda howa üýtgeýär.Soňky onýyllyklaryň dowamynda bolup geçen üýtgeşmelere ser salanymyzda, günorta ýarym şarda ortaça tupanlaryň ýylyň dowamynda has güýçlenendigini, demirgazyk ýarym şarda üýtgeşmeleriň ähmiýetiniň ýokdugyny, şol bir wagtyň özünde howa modeliniň çaklamalaryna laýyk gelýändigini görýäris; .
Modeller signalyň pesligine garamazdan, şol bir fiziki sebäplere görä bolup geçýän üýtgeşmeleri görkezýärler..Agny, ummanyň üýtgemegi tupanlary artdyrýar, sebäbi ýyly suw ekwata tarap süýşýär we Antarktidanyň töweregine has sowuk suw getirilýär, netijede ekwator bilen polýuslaryň arasynda has güýçli tapawut bolýar.
Demirgazyk ýarym şarda ummanyň üýtgemegi deňiz buzunyň we garyň ýitmegi bilen öwezini dolýar, Arktikanyň gün şöhlesiniň has köp siňmegine we ekwator bilen polýuslaryň arasyndaky tapawudy gowşadýar.
Dogry jogap almagyň paýy gaty ýokary.Geljekki işlerde modelleriň näme üçin syn edilýän signala ähmiýet bermeýändigini kesgitlemek möhümdir, ýöne dogry fiziki sebäplere görä dogry jogap almak hem möhümdir.
Sýao, T. we ş.m..
Carbon Brief-den ähli möhüm makalalaryň we kagyzlaryň gysgaça mazmunyny e-poçta bilen alyň.Habar býulletenimiz hakda has giňişleýin maglumaty şu ýerden öwreniň.
Carbon Brief-den ähli möhüm makalalaryň we kagyzlaryň gysgaça mazmunyny e-poçta bilen alyň.Habar býulletenimiz hakda has giňişleýin maglumaty şu ýerden öwreniň.
CC ygtyýarnamasy boýunça çap edildi.Uglerod gysgaça baglanyşygy we makala baglanyşygy bilen täjirçilik däl maksatly ulanylmadyk materiallary dolulygyna köpeldip bilersiňiz.Söwda maksatly ulanmak üçin biziň bilen habarlaşmagyňyzy haýyş edýäris.